Er zijn genoeg verhalen te bedenken van goden die hun macht aan de spreekwoordelijke grote klok hangen, door bijvoorbeeld bliksemschichten in het rond te schieten of andere borstklopperij. Maar dit is niet de enige manier waarop godheden hun macht duidelijk maken in mythen; soms doen ze precies het tegenovergestelde en houden zij hun macht juist achter. Dit zorgt in deze verhalen voor minstens zoveel schade en leed.
Met name godinnen hebben de neiging hun macht soms achter te houden. Er bestaan hier verschillende verhalen over vanuit uiteenlopende mythologieën; een ontstemde godin verstopt zich, waardoor de wereld niet langer kan genieten van haar krachten. Dat is nog eens een 'power move', Zeus et al!
Het misschien wel bekendste verhaal met dit motief is er eentje over Demeter, Griekse godin van de oogst. Deze godin is zo ontzet over de ontvoering van haar dochter Persephone door niemand minder dan haar eigen broer Hades, dat ze de wereld aan haar lot overlaat, waardoor akkers onvruchtbaar worden en men honger lijdt. Door simpelweg te verdwijnen zorgt Demeter ervoor dat het leven op aarde compleet uit balans raakt.
De andere goden doen hun best Demeter terug te laten keren en dat lukt hen uiteindelijk door met Hades een compromis te bereiken. Persephone zal slechts de helft van het jaar bij hem blijven in de Onderwereld en de andere helft met haar moeder doorbrengen. Belangrijk gevolg hiervan is dat Demeter voortaan ook maar voor de helft van het jaar aanwezig is in haar volle glorie. Tijdens de andere helft voelt zij zich namelijk verdrietig en lusteloos, waardoor de natuur zelf dat ook is. Hiermee verklaarden de oude Grieken het wisselen van de seizoenen.
Zoals gezegd zijn er meer vergelijkbare verhalen, waarbij verschillende emoties het besluit van de godinnen om te verdwijnen drijft; van verdriet en teleurstelling tot woede en verontwaardiging. Hieruit kunnen we een boeiend verhaalarchetype destilleren; dat van de verdwenen godin. Wat maakt dat deze vrouwen vertrekken - en keren ze terug? Hoe zien we hun verhalen opnieuw toegepast in hedendaagse (speculatieve) verhalen? Laten we een kijkje nemen!
Rouwende godinnen
Zoals Demeter verdwijnen er meer godinnen doordat ze een naaste verliezen.
Wanneer een van haar weefdames sterft als gevolg van een gemene grap is Amaterasu-Omikami, opper-en zonnegodin van het Shintoïsme, ontroostbaar en voelt zij zich schuldig. De godin verstopt zich daarom in een grot, waardoor de wereld haar zonlicht kwijt is en wordt gehuld in duisternis.
Dit verhaal legt de nadruk op hoe de andere goden Amaterasu met allerlei trucs weer naar buiten proberen te lokken. Uiteindelijk lukt dit doordat de goden doen alsof er een nog mooiere, stralendere godin is gearriveerd. Een jaloerse Amaterasu kijkt gelijk naar buiten - wie heeft er gewaagd te proberen haar plek in te nemen?
Buiten ziet ze echter alleen een spiegel die de andere goden hebben neergezet, met daarin haar eigen reflectie. Amaterasu beseft dat de wereld niet zonder haar licht kan en komt terug om haar plek in het leven weer in te nemen.
Een mythe over Unelanuhi, zonnegodin van de Cherokee-bevolking in Noord-Amerika, lijkt opvallend veel op zowel Demeter's als Amaterasu's verhaal. Unelanuhi's dochter wordt per ongeluk gedood door een gifslang die de mensheid heeft uitgezet. Unelanuhi sluit zich huilend op in haar hut en ontneemt de wereld hiermee van zonlicht. Uiteindelijk weten de mensen de godin op te vrolijken door te zingen en te dansen en komt zij weer naar buiten. Wanneer Unelanuhi toch eventjes weer aan haar dochter denkt, ontstaan er volgens de Cherokee-legende overstromingen in de wereld.
En tot slot speelt in een belangrijke mythe uit het oude Egypte ook een rouwende, zich terugtrekkende godin een hoofdrol. Isis, godin van vele domeinen, is intens in de rouw wanneer haar man, de god Osiris, wordt gedood door hun beider broer Set door hem in stukken te hakken. Ze verlaat Egypte om de lichaamsdelen van haar man terug te vinden. Haar verdriet en afwezigheid zorgen voor onvruchtbare akkers.
Het lukt Isis om Osiris' lichaam weer aan elkaar te leggen en hem weer tot bewustzijn te brengen, maar helaas is hij hiermee nog niet levend en kan hij niet terugkeren naar de aarde. Hij neemt daarom de leiding over het dodenrijk. Isis accepteert haar lot, getroost door het feit dat haar man weer heel is en elders een nieuw doel zal vervullen. Doordat zij besluit door te gaan met haar leven is Egypte niet lang daarna weer vruchtbaar.
Al deze rouwende godinnen moeten leren omgaan met verlies en vinden uiteindelijk een manier om door te gaan met het leven.
Godinnen teleurgesteld in de mensheid
Sommige verdwenen godinnen rouwen om een meer symbolische dood; zij voelen zich gedesillusioneerd met het gedrag van mensen op aarde en willen niet langer onder hen zijn.
Themis, Griekse godin van gerechtigheid en de wet, is zo'n godin. Zij ziet hoe corrupt en zelfzuchtig de mensheid is en verlaat de aarde, wat ironisch genoeg tot nog meer onrechtvaardigheid en chaos leidt. Themis keert nooit terug; een symbool voor hoe de mensheid nog steeds geen rechtvaardige samenleving heeft weten te creëren.
Themis' verhaal doet sterk denken aan die van Ma'at, Egyptische godin van de universele orde, rechtvaardigheid en harmonie. Ook Ma'at raakt teleurgesteld door de wrede neigingen van de mens. Zij vertrekt naar de hemel en keert niet zonder meer terug. Men kan echter wel nog als individu om haar gunst vragen; Ma'at zal diegene dan beschermen, mits die persoon zijn plichten goed uitgevoerd heeft. Dit is een mooie herinnering aan de keuze die elk mens heeft om het juiste te doen, ondanks het gedrag van anderen.
Verrassend genoeg komen we aan de andere kant van de wereld een opvallend gelijkende mythe tegen. In de Azteekse mythologie is aardgodin Coatlicue verdrietig om het gewelddadige gedrag van de Azteken en dan met name hun onderwerping van andere volkeren. In het verlengde hiervan beweent Coatlicue ook het vertrek van haar zoon Huitzilopochtli, god van o.a. de oorlog. Ze verlaat hierom de Azteekse hoofdstad Tenochtitlan, welke wordt geveld door een jarenlange droogte.
Koning Motecuhzoma (Spaanse naam: Montezuma) probeert tevergeefs de godin te overtuigen terug te keren. Coatlicue voorspelt dat de Azteken ook zullen worden onderworpen door een ander volk, net zoals zij anderen hebben doen lijden. Motecuhzoma is vol berouw, maar accepteert het gevolg van de daden van zijn volk.
Themis, Ma'at en Coatlicue houden vast aan hun besluit om de mensheid voorgoed achter te laten - en met duidelijke reden. Wat deze godinnen als verhaalelement interessant maakt is niet dat zij een moeilijke innerlijke reis doormaken, maar dat zij de mensheid een spiegel voorhouden.
Gekwetste en gekrenkte godinnen
Teleurstelling in de mensheid krijgt een persoonlijkere invalshoek in een bekend verhaal uit de Hindoe-mythologie. Aan het einde van het epos Ramayana vinden we koningin Sita, die haar moeder, de Aarde zelf, vraagt om haar op te slokken. Zij is namelijk verdrietig om het gedrag van haar man, koning Rama en in het verlengde daarvan, van zijn volk. (N.B.: Sita is een sterfelijk personage, maar wel bedoeld als de vleesgeworden godin Lakshmi, waarmee Sita toch als godin kan worden geinterpreteerd.)
Reden van Sita's pijn is dat Rama herhaaldelijk - met vuurproeven en wat niet al - aan zijn volk heeft proberen te bewijzen dat zijn vrouw nog 'rein' is na haar gedwongen verblijf bij koning Ravana. (Het kernverhaal van de Ramayana draait om Sita's ontvoering door koning Ravana en hoe Rama haar redt en terughaalt.) Het is niet moeilijk voor te stellen waarom dit Sita kwetst; na het trauma van ontvoering en opsluiting te hebben ondergaan is dit niet de steun die zij van haar echtgenoot verwacht. Naar eigen zeggen twijfelt Rama zelf niet aan Sita, maar wil hij het volk tevreden stellen.
Zoals verzocht wordt Sita door moeder Aarde verzwolgen en niemand ziet haar ooit weer. Niemand gaat ook naar haar op zoek, ook al is koning Rama verdrietig en ontbreekt het zijn rijk voortaan aan een koningin.
Waar Sita gekwetst in zichzelf keert is Tefnut, godin van dauw en vocht, meer gekrenkt. Haar teleurstelling zich uit in pure woede; een zeldzame emotie in het archetype van de verdwenen godin.
Wanneer haar vader, zonne-en oppergod Ra haar verbiedt om naar een feest te gaan dat de mensheid nota bene ter ere van haar wil organiseren, barst bij Tefnut de bom. Woedend verlaat ze Egypte voor Nubie, waardoor Egypte in complete droogte verkeert.
Ra voelt er weinig voor om zijn dochter achterna te reizen en vraagt maangod Thoth of hij de godin wil overhalen terug te keren. Thoth herinnert Tefnut eraan wie zij daadwerkelijk straft met haar afwezigheid; niet haar hoogmoedige vader, maar de gewone mensen, die haar juist liefhebben. De godin ziet in dat hij gelijk heeft en keert terug naar Egypte, waar Ra aangeeft haar niet langer tegen te zullen houden.
Waar Tefnut wordt gedreven door vurige woede is Yhi, zonnegodin van de Gamilaraay-gemeenschap in Australië, juist heel kil en berekenend in de onthouding van haar krachten. Yhi maakt toespelingen naar maangod Bahloo, die haar echter afwijst. De godin besluit dat ze zijn weigering niet accepteert en hem voor altijd in de lucht zal najagen. Om ervoor te zorgen dat hij niet aan haar kan ontsnappen heeft ze echter de hulp van een aantal hemelgeesten nodig.
Yhi draagt de geesten op om de Maan voor altijd gevangen te houden in de lucht. Daarbij gebruikt ze haar zonlicht als drukmiddel. Als de geesten Bahloo ooit laten ontsnappen verklaart Yhi te verdwijnen, zodat de wereld haar zonlicht kwijt is. Yhi's voorbeeld roept misschien weinig empathie op voor de godin zelf, maar is wel een goed voorbeeld van hoe godinnen hun kracht inzetten door deze juist weg te (kunnen) houden - goedschiks of kwaadschiks.
Duidelijk is dat godinnen die zich tekort voelen gedaan verschillend kunnen reageren, maar altijd handelen uit zelfbehoud en zelfrespect/trots. Of ze zich nu terugtrekken om te helen of een signaal aan de buitenwereld af te geven, zij schenken hun krachten alleen als zij zich voelen gewaardeerd.
Verdwenen godinnen: het archetype
Wat al deze godinnen lijkt te verbinden is een gevoel van doelloosheid, veroorzaakt door het gedrag van anderen om hen heen.
Hoe onze godinnen verwerken wat hen overkomt en hoe zij de waarde van hun krachten afwegen tegen de pijn die hen is aangedaan is leidend voor hoe hun verhalen aflopen.
Verdwenen godinnen kunnen besluiten terug te keren, of juist niet, of alleen onder bepaalde voorwaarden. Ook is duidelijk dat hun verdwijning wordt gedreven door een scala aan emoties. Daarmee vormen verdwenen godinnen een veelzijdig archetype dat verschillende kanten op kan gaan in een verhaal. Dit onderstreept mogelijk hoe moeilijk het kan zijn om voor jezelf te kiezen als dat ten koste lijkt te gaan van anderen, of andersom gezegd; hoe lastig het kan zijn om je ego los te laten als anderen daar veel onder te lijden hebben.
In moderne verhalen zijn er aardig wat toepassingen van dit archetype te vinden. Let op! De rest van dit blogartikel bevat spoilers voor: Disney's Frozen (2013), The Curse of Chalion (2001) geschreven door Lois McMaster Bujold, Wild (2014), geregisseerd door Reese Witherspoon, Aap ki Kasam (1974), geregisseerd door J. Om Prakash.
Moderne voorbeelden - personages in isolatie die terugkeren
De terugkerende godin geeft ons hoop voor positieve verandering in een personage en kan een mooie karakterontwikkeling inspireren. Een van mijn persoonlijke favoriete verhaalexperts, K.M. Weilandbeschrijft het archetype van the 'Crone', oftewel een wijze, oude vrouw die alles heeft gegeven tijdens haar leven en het gevoel heeft dat de dood nabij is. De 'Crone' trekt zich terug, heelt en beseft dat het leven misschien toch nog niet voorbij is. Weiland zegt het volgende over de 'Crone Arc' wat ik heel mooi bij de verdwenen godinnen vond passen:
‘(The Crone) gave it all, perhaps graciously but certainly not without heartbreak, in order to secure the Kingdom for her successors and journey on into the twilight….She is resigned to Death but still afraid of it…Therefore, hers is an arc from disempowerment to empowerment…She has retreated to the hut in the woods in order to integrate, to process, to lick her wounds, and to grieve. (Her journey) has demanded the complete death of the person she was….Her challenge, then, is to decide whether she will now accept the call to be rebirthed.’
In hedendaagse fantasy is het verhaal van Ista in The Curse of Chalion door Lois McMaster Bujold een mooi voorbeeld van een sterk personage dat rouwt, zich terugtrekt en uiteindelijk weer terugkeert om haar krachten optimaal in te zetten. Ista, voorheen een koningin, rouwt om de dood van zowel haar man als haar zoon. Ook worden haar krachten miskend en niet goed begrepen door de mensen in haar rijk. Ista trekt zich daarom terug en gaat op pelgrimstocht, om aan haar leven te ontsnappen en te helen.
Op haar reis leert ze haar krachten te accepteren en beter in te zetten. Door haar oude zeer te verwerken leert ze haar talenten goed te benutten en voelt ze zich in haar kracht staan om terug te keren naar een plek waar ze wordt gewaardeerd.
In Disney’s Frozen (2013) is prinses Elsa doodsbang voor haar eigen magische ijskrachten. Zij rent weg en verstopt zich in een berg waar ze hoopt nooit iemand kwaad te zullen doen. Maar vervolgens leiden juist haar angsten en emoties ertoe dat haar koninkrijk in een eeuwige winter vastzit.
Haar zus Anna helpt haar te begrijpen dat ze zichzelf moet accepteren zoals ze is, wil ze haar magie goed leren gebruiken. Wanneer Elsa haar angsten overwint lukt dit haar dan ook.
In 'gewone' d.w.z. niet-speculatieve verhalen is de film Wildvan regisseuse Reese Witherspoon een mooi voorbeeld van een terugkerende 'godin'. Hoofdpersoon Cheryl is duidelijk rouwende; het verlies van haar moeder en het mislukken van haar huwelijk hebben geleid tot depressie en zelfdestructief gedrag. Op een dag besluit Cheryl op reis te gaan en de woeste Pacific Crest Trail te trotseren. In haar eentje. Geisoleerd in de wildernis heelt Cheryl en accepteert ze dat het leven verdergaat ondanks verliezen en leed. Ze hervindt haar innerlijke kracht en begint haar leven weer op te pakken.
Moderne voorbeelden - personages die niet (zomaar) terugkeren)
Alle godinnen die in onze voorbeelden wegblijven herinneren ons eraan dat het geven van energie uiteindelijk een grens heeft; of dat nu is omdat de ontvangende partij een les moet leren of omdat de eigen persoonlijke grenzen zijn bereikt - of allebei.
In The Lord of the Rings van J.R.R. Tolkien moet hoop zegevieren in een wereld die zelfs de goedaardige en alwetende elven hebben besloten achter te laten. Al eeuwenlang vertrekken elven naar de Grey Havens omdat ze het vertrouwen in de mensheid hebben verloren.
Dit motief zorgt in LotR voor een krachtig decor voor de hoofdpersonages; het is hun taak om vrede en harmonie terug te brengen in een wereld die bijna geen hoop meer kent. En juist daarom is het nodiger is dan ooit en motiveert het de personages (uiteindelijk).
Een verdwenen godin die alleen onder bepaalde voorwaarden wil terugkeren is Ragda in mijn eigen verhaal Het Zoete Zout Der Aarde . Je kunt dit verhalen lezen in Out of This World Magazine via de volgende link.).
Ragda is de godin van wortelen en alles dat groeit onder de grond. Ze voelt zich al tijdenlang niet gewaardeerd door de mensheid en andere goden. Op een dag besluit ze dat ze er genoeg van heeft gehad en verdwijnt ze. Woede, kilte, genade, ze voelt het allemaal. Maar ze zal niet zomaar terugkeren.
In 'gewone' fictie kent de film 'Aap Ki Kasam' ('Ik zweer het bij jou') (1974) ook een verdwenen godin die weigert terug te keren. Hoofdpersoon Sunita is gelukkig getrouwd met Kamal en de twee willen samen een gezin stichten. Al gauw wordt Kamal echter jaloers op de vriendschappelijke band tussen zijn vrouw en hun nieuwe buurman Mohan. Zijn jaloezie drijft hem ertoe haar er zelfs van te beschuldigen dat Mohan de vader is van hun ongeboren kind.
Woedend vertrekt Sunita onmiddellijk om nooit meer terug te keren. Ze hervindt uiteindelijk de liefde en bouwt een gelukkig gezinsleven op. Aan het einde van de film heeft Kamal spijt van zijn onterechte beschuldigingen en heeft zijn les geleerd - ook al krijgt hij hier zijn vrouw niet mee terug.
Zoals bij Motecuhzoma en Coatlicue is het hier niet de verdwenen godin die de les moet leren, maar de persoon die haar tekort heeft gedaan. De voor altijd vertrokken godin is zowel in LotR als in Aap ki Kasam, hoewel niet het centrale personage, een belangrijke drijver voor het verhaal.
Welke andere voorbeelden van verdwenen godinnen ken jij? Superleuk als je ze deelt in de comments!